مدرسه دینی دارالقرآن والسنة روستای فرزنه

#دانشمندان_تمدن_اسلامی

انباط المياه الخفية (استخراج آبهای پنهانی)
مؤلف: ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب

کتاب استخراج آبهای پنهانی نوشته ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب الكرجي با عنوان انباط المياه الخفية در سده پنجم هجری به زبان عربی تألیف شده است.

در اوایل سده پنجم هجری مهندس برجسته مسلمان ایرانی به نام کرجی از اهالی شهر باستانی کرج حوالی ساوه کنونی در کتاب ارزشمند ،خود انباط المياه الخفية ابزارهای نقشه برداری معرفی کرده است که برخی از آنها ساخته خود او است و میتوان آنها را منشأ ابزارهای اندازه گیری امروز دانست.

لازم به ذکر است که نخستین کتابهای چاپی در بارۀ وسایل تراز کردن در اروپا، مربوط به سده شانزدهم میلادی است؛ حال آنکه کتاب کرجی حداقل پنج قرن قبل از تاریخ یاد شده به رشته تحریر درآمده است. وی در این اثر عمدتاً به معرفی ابزارها نقشه برداری و روشهای اندازه گیری اختلاف ارتفاع فاصله ها و ارتفاع کوه ها و روشهای تراز کردن و شیب دادن و یافتن مسیرهای مناسب برای قناتها پرداخته است.

کرجی در این کتاب برای معرفی و بهره برداری از آبهای زیرزمینی مطالب متنوعی در حدود ۲۰ عنوان به رشته تحریر درآورده است که آنها را می توان به سه بخش تقسیم کرد:

۱- آب در طبیعت
۲- حفر قنات و حریم آن
-۳- نقشه برداری

مطالعه کتاب استخراج آبهای پنهانی بخوبی معلوم میکند که:

الف) کرجی یافته ها و دعاوی خود را بصورت سربسته بیان نکرده بلکه بوضوح و به نحوی نظریات خود را شرح داده که نشان میدهد خود ناظر یا مجری آنها بوده است.

ب) کرجی اصول و قواعدی را بیان کرده که چند قرن بعد در سرزمینهای دیگر کشف شده است.

ج) عموماً در کتب قدیم به نظریاتی از دانشمندان برمی خوریم که علل توجیه برخی از وقایع را گنگ و دور از حقیقت بیان کرده اند اما این گونه ادعاها در کتاب استخراج آبهای زیرزمینی بندرت دیده می شود و بسیاری از نظریات مطرح شده در آن اکنون نیز اعتبار علمی و فنی دارند.

کرجی سطح #تراز و آنچه را که امروزه در نقشه برداری به اسم #ژئوئید معروف است بخوبی می شناخته زیرا معتقد است که اگر زمین درست کروی شکل و فاقد پستی و بلندی باشد آب در آن جریان پیدا نمیکند و اگر سطح آب بالاتر از خشکی باشد زمین به صورت دریای واحدی می شود و اگر سطح آب پایین تر از خشکی قرار گیرد آب در دل زمین بدون حرکت خواهد بود و در هر دو حالت فوق، سطح آب و سطح خشکی موازی می باشند.

کرجی در إنباط المیاه الخفیه (استخراج آبهای پنهانی) به معرفی و تشریح ترازهای متداول عصر خود پرداخته است. علاوه بر چهار ترازی که به عنوان ابزارهای موجود بررسی شده اند، کرجی دو تراز دیگر، «تراز شاقولی مدرج» و «تراز دوربینی مدرج» را نیز به عنوان ابداعات خود بر آنها افزوده است.

کرجی به آثار و علایم طبیعی مثل نوع سنگ و شکل کوه و نوع گیاه در کشف منابع آب زیرزمینی معتقد بوده و راهنماییهایی در مورد آنها ارائه داده است.

نیمکره شمالی و جنوبی کره زمین را به عنوان شهرهایی که در بالا و زیر خط استوا قرار دارند معرفی کرده است و عنوان میکند که در هر سال دو زمستان دو تابستان دو بهار و دو پاییز وجود دارد.

همچنین مشکلات حفرچاه و قنات و راه حل آنها را بیان کرده است

وی برای هدایت راستا و شیب کف قنات روشهایی ارائه کرده که از نظر اصول #ریاضی درست منطبق بر آن چیزی است که امروز در نقشه برداریهای زیرزمینی اجرا میشود و تفاوت اندک آنها در اجرا، به دلیل ابزارهایی مثل #تئودولیت است که در آن زمان موجود نبوده است.

از جمله مطالبی که در این بخش از کتاب شرح داده شده حالتی از نقشه برداری چاه با روش #دو_شاقول است که هم اکنون نیز به همان شیوه رایج است.

همچنین کرجی مطالبی راجع به ترازهای اختراعی خویش نگاشته و به شرح ابزاری
پرداخته است که به وسیلۀ آن میتوان ارتفاع قله کوه را محاسبه کرد. در صفحات آخر کتاب مطالبی در نگهداری و تعمیر قنات و برآورد مقدار کارهای انجام شده نوشته است که دیدگاه مهندسی مؤلف را نمایان می سازد.

✍️مروان پاشا